Doorgaan naar hoofdcontent

Bill Viola


Vorige week besprak ik Fiona Tan, en begon ik met de bespreking van de videokunst. Ondertussen heb ik wat verder gelezen, onder andere op de site van Willem Elias Aspecten van de Belgische kunst na '45 en op de blogspot Mediakunst. Deze week neem ik je verder mee op die ontdekkingstocht, en bepreek ik in het bijzonder één van de hele grote videokunstenaars, Bill Viola.

Eerst wat achtergrond

Vorige week verwees ik naar de invloed die de fotografie gehad heeft op de (schilder- en beeldhouw)kunst. Doordat foto's snel een min of meer realitische weergave konden maken van een volledige situatie (landschap, stilleven, portret, groepsportret), verdween de drang om een (realistische) weergave te maken in de beeldende kunst, en werden de puur technische aspecten vaak het onderwerp van die kunst. Denk aan het gebruik van kleur (met het fauvisme van Henri Matisse als mooi voorbeeld in de schilderkunst), tactiliteit (in de beeldhouwwerken van Rodin kan je de vingerafdrukken van de kunstenaar in de klei nog zien in het brons - ook Medardo Rosso en Johan Creten gebruiken deze techniek) en ruimtelijkheid (bij Henry Moore waren de gaten die hij in de beelden maakte één van de onderwerpen van het werk). Meer en meer is het creatieproces het onderwerp geworden - en dus niet zozeer het "blijvende" resultaat. Ook neemt de kunstenaar een maatschappelijke (maatschappijkritische) rol op. De Fluxus beweging (die ik vorige week al aanhaalde) gebruikte film en video om performances vast te leggen maar ook werden film en video gebruikt om betogingen vast te leggen en wereldwijd te verspreiden.

Het eerste belangrijke onderwerp van videokunstenaars zoals Nam June Paik was kritiek op de televisie. Ze namen de stereotypen van de tv op de korrel, bijvoorbeeld door die stereotypische beeldvorming uit te vergroten door eindeloze herhaling of door ze uit haar context te halen.
Ook gebruikten de eerste videokunstenaars de (technische) tekortkomingen van hun apparatuur als artistieke kenmerken: beeldruis, onscherpe beelden, schokkende bewegingen, asynchroon geluid, en zo meer.
Eén van de bekendste werken van Nam June Paik is ‘TV-Buddha’ – een installatie waarbij een boeddhabeeld en een televisie naar elkaar kijken. Bovenop de tv staat een cameraatje dat het boeddhabeeld filmt. Boeddha zit dus continu naar zichzelf te kijken terwijl hij live gefilmd wordt (nou ja, voor zover een beeldje "live" is). Het werk is (onder andere) een commentaar op de manier waarop (in de Westerse kapitalistische wereld) van alles en nog wat wordt gefilmd en getoond, zonder ophouden. En dat werk is gemaakt in 1974! Nog steeds hoogst actueel. 


(Bronnen: https://www.trouw.nl/ en https://www.stedelijk.nl/nl/collectie/1545-nam-june-paik-tv-buddha)

Initieel was videokunst dus een soort 'anti-kunst kunst' (Willem Elias, https://belgischekunst.be/2008/11/videokunst/) die inhoudelijk kritiek inhield op de kunstscene en op de beeldcultuur van de televisie, en die vormelijk een soort 'anti-esthetische esthetiek' (ibidem) hanteerde.

Videokunst kan gebruik maken van haar vele technische eigenschappen. In de eerste plaats denken we dan uiteraard aan het tijdsaspect dat video kenmerkt. Net als film, televisie en uitvoerende kunsten zoals theater, muziek, dans en performance is er beweging, geluid en muziek mogelijk in de video.
Daarnaast kan video gebruik maken van elementen die veeleer met schilderkunst worden verbonden: kleur (of van het gebrek eraan in zwartwit beelden), compositie en vlakverdeling, en zo meer.
Met fotografie en film heeft video gemeen dat het gebruik kan maken van scherp/onscherpe tegenstellingen, schaalgrootte (door middel van projecties op groot scherm of net door dingen op kleine schermen te tonen), beeldkwaliteit (van lage kwaliteit televisiemonitoren over gepixelde computerpresentaties tot hoge resolutie schermen). Vandaag wordt video ook vaak gecombineerd met computertechnologie waardoor de meest uiteenlopende vormen van beeldmanipulatie gebruikt kunnen worden.
Video kan in een soort installatie of "environment" worden geïncorporeerd, zodat je om de schermen heen kan lopen, ze kunnen worden gecombineerd met sculpturen, de kunstenaar kan in de zaal stoelen plaatsen (of net geen stoelen plaatsen) zodat je uitgenodigd wordt langer te blijven zitten (of net niet).
Vaak wordt een video gepresenteerd in een verduisterd zaaltje, waar je een beetje op de tast binnengaat tot je ogen voldoende zijn aangepast aan het duister om te zien waar je kan gaan en staan (of zitten). Doordat de video's meestal in een "loop" getoond worden, kom je meestal ergens middenin de voorstelling binnen, zodat je de video niet echt van begin tot eind ziet, maar van ergens middenin tot je weer hetzelfde punt bereikt hebt (dan kan je nog beslissen de "volledige video" verder te bekijken). Niet zelden worden meerdere video's in dezelfde ruimte getoond of bestaat de installatie uit meerdere schermen of projecties. Aangezien de kustenaar zich hiervan heel goed bewust is, moet je er dus van uitgaan dat het de bedoeling is van de kunstenaar dat een video fragmentair gezien wordt. Een filmvoorstelling kan je nooit halverwege binnengaan en dan lekker blijven zitten om de volgende voorsteling ook mee te nemen...
Zoals foto's en film, kunnen er meerdere exemplaren bestaan van video's, zodat ze dus tegelijk op meerdere plaatsen getoond kunnen worden (wat met schilderijen niet kan).

De blog mediakunst.blogspot.com wijst er op "dat video niet het oog nabootst maar de geest, niet het proces van het zien maar van het denken". Video's kunnen "de bewustzijnsstroom vastleggen". De auteur van die blog is van oordeel dat videokunstenaars zich dat zijn gaan realiseren, waardoor ze steeds vaker existentiële vragen als onderwerp zijn gaan nemen. Of dat juist is, weet ik niet - feit is wel dat veel (video)kunstenaars inderdaad existentiële onderwerpen aansnijden. Dat geldt zeker voor Bill Viola.

Bill Viola

Bill Viola (New York, °1951) volgde een kunstopleiding en werkte daarna geruime tijd als videotechnicus, onder andere bij Nam June Paik en Bruce Nauman (die ik verder nog zal bespreken). Hij reisde onder andere naar Java om opnames te maken van traditionele theateropvoeringen. Later woonde hij met zijn vrouw anderhalf jaar in Japan waar hij het boeddhisme bestudeerde en "artist in residence" bij Sony was. Ik bespreek nu enkele van zijn werken.

The Greeting

Kenmerkend voor zijn werk is dat hij diepmenselijke thema's (geboorte, dood, liefde, menselijke interactie, spiritualiteit) behandelt op technisch uitgepuurde wijze, vaak met een duidelijke verwijzing naar klassieke kunst. Zo maakte hij in 1995 "The Greeting", gebaseerd op een vroeg zestiende eeuws schilderij, De Visitatie van Jacopo da Pontormo (dat het bezoek van Maria aan haar nicht Elisabeth toont). Hieronder zie je een still uit de video naast een foto van het werk van Pontormo:


Hier een kort stukje uit de video, die momenteel te zien is in het Museum De Pont in Tilburg:

Emergence

Viola werkte vaker op basis van religieuze renaissanceschilderijen, bijvoorbeeld voor zijn werk "Emergence" gebaseerd op een Pieta van Masolino:


Martyrs

Viola gebruikt vaak de vier elementen (water, vuur, aarde, lucht); werkt met vertraagde beelden of achteruit afgespeelde film; gebruikt geluid heel expliciet als deel van de omgeving om een ervaring op te roepen. Vaak ook toont hij een soort "overgang" in zijn werken.
Een magnifiek voorbeeld hiervan is het werk "Martyrs" dat hij installeerde in Saint Paul’s Cathedral in Londen op vraag van de deken van de kathedraal. De eerste Youtube film hieronder is van slechte kwaliteit (maar ik vind niet beter ...). De tweede Youtube is een film die het Tate museum (eigenaar van de video) maakte over dit werk, waarbij de kunstenaar en zijn vrouw (zijn belangrijkste medewerker) het werk uitleggen - je ziet ook hoe het gemaakt wordt.

In die tweede Youtube zie je hoeveel werk er gaat in het opbouwen en filmen van de video's. (Het grote werk van postproductie zie je niet, maar er gaat erg veel technische arbeid in zo een kunstwerk). Maar eigenlijk moet je zijn video's in een museum of tentoonstelling gaan zien - de video's zijn vaak overdonderend, zowel visueel als technisch, en je staat verbluft te kijken naar de beelden. Zeer de moeite waard. Dat kan dichtbij - het Museum De Pont in Tilburg heeft 3 werken in haar collectie (er is er meestal toch wel minstens één te zien). Anderhalf uur rijden van Gent.

Op de site https://www.kunstelo.nl/ staat een uitgebreide bespreking (als onderdeel van een elektronische leeromgeving voor leerlingen uit het secundair onderwijs). Ik lees er:
"Sommige van zijn inspiratiebronnen zoals de christelijke mystiek, het Zen-boeddhisme en de schilderkunst van de Renaissance zijn duidelijk herkenbaar in zijn werk. Zijn technische competentie staat volledig ten dienste van een diepmenselijke en spirituele inhoud. Zijn installaties zijn dan ook niet spectaculair te noemen. Het gaat nooit om show, maar om bezinning en verdieping. Wat Viola op het spoor wil komen, is de grondervaring, de oorspronkelijke, fysieke confrontatie met de basisomstandigheden van onze menselijke conditie, waaruit vonkjes ontstaan van angst, verwondering, inzicht, liefde."

Catherine's Room

Een werk dat momenteel (zomer 2020) te zien is in Museum De Pont is "Catherine’s Room". Het bestaat uit vijf ‘flat screens’ die in een klein kamertje zijn opgehangen naast elkaar. Op elk scherm zie je een vrouw in een eenvoudig interieur. In de achterwand van het kamertje is een klein venster waardoor je enkele takken van een boom ziet, die de wisselende seizoenen suggereren. De belichting is in de vijf taferelen telkens anders, en suggereert vijf momenten van de dag. De vrouw voert telkens enkele bezigheden uit, rustig, als een ritueel: zich wassen, naaien, kaarsen aansteken, lezen, gaan slapen. De iconografie verwijst duidelijk naar de schilderkunst - het lijken vijf bewegende schilderijtjes met uitgekiende kleuren. Het werk is gebaseerd op een veertiende eeuws 'predella' met scènes uit het leven van de heilige Catharina van Siena van de schilder Andrea di Bartolo. (Een predella is het onderste deel van een altaarschilderij).

Van deze video kan ik ook enkel stills tonen (klik op de foto om hem te vergroten):

Reasons for Knocking at an Empty House

De installatie "Reasons for Knocking at an Empty House" is een ouder werk van Bill Viola, en het doet me wat denken aan "TV Buddha": in een kamertje staat een TV tegenover een eenvoudige stoel met een koptelefoon. Als je op de stoel gaat zitten, zit je oog in oog met een vermoeid kijkende Bill Viola, je hoort zijn ademhaling, en jullie kijken elkaar aan. Plots wordt Viola met een tijdschrift op het hoofd geklopt en weerklinkt er in de kunstgalerij een hard geluid. Je wordt dus ondergedompeld in de ervaring die de kunstenaar beleeft.

Andere belangrijke videokunstenaars

  • Bruce Nauman - Amerikaans kunstenaar waarvan enkele werken in de collectie van SMAK zitten.
    Zijn video's tonen vaak erg onaangename, bijna onverdraaglijke acties, zoals schreeuwende mensen, zinloze handelingen, gratuit geweld, vaak in combinatie met (op het eerste gezicht) zinloze communicatie.
    Zoals ik hierboven al heb aangehaald, word je in een video meegesleept, je wordt als het ware verplicht deel te nemen aan de handeling of de communicatie (minstens beeld je je in dat je zou deelnemen, je probeert te voorspellen wat er zal gebeuren en ik betrap er me op dat ik soms probeer het verloop te beïnvloeden - wat uiteraard niet gaat.) SMAK heeft de video "Good Boy, Bad Boy" waarin een man en een vrouw continue variaties opzeggen van zinnetjes zoals "I am a good boy, you are a good boy, he is a good boy, we are good boys" en "I am a good girl, you are a good girl" en zo verder, maar steeds met andere intonatie, waardoor de eenvoudige zinnen een andere lading krijgen.
  • Laurie Anderson - muzikante (en master in beeldhouwkunst). Werkte samen met Philip Glass, Peter Gabriel, David Sylvian, Jean-Michel Jarre en Lou Reed (met wie ze getrouwd was). Ze heeft een hitje gehad dat je kan kennen: O Superman.
  • Yoko Ono - ze was lid van Fluxus, later uiteraard bekender als vrouw van John Lennon. Vooral performance artieste.
  • Pipilotti Rist - Zwitserse videokunstenaar. Ze maakt tegenwoordig grootschalige installaties. Een idee van haar werk kan je vinden op haar website http://pipilottirist.net/. Eigenlijk verdient ze al lang een eigen bijdrage op JansKweek.
  • Tracey Emin - één van de meest vooraanstaande Britse kunstenaars. Haar leven is echt een verhaal "from rags to riches" - vanuit een verwaarloosde jeugd waar ze in het goor Brits kuststadje Margate opgroeide, verkracht werd op 13 jaar jonge leeftijd, uit school wegbleef en zich in leven hield als prostituée, waarna ze in een sex shop ging werken, tot ze naar de kunstacademie ging en met volle overgave zich aan de kunst overgaf. Ze haalde een aantal schandaalsuccessen in het begin van haar carrière, onder andere met het werk "Everyone I Have Ever Slept With 1963–1995", een tent waarin ze de namen genaaid heeft van alle mensen waarmee ze geslapen heeft - zowel haar sexpartners als haar broer maar ook haar twee geaborteerde kinderen. Nog bekender wellicht is het werk "My Bed", waarmee ze op de shortlist van de Turner Prize kwam - een "readymade", namelijk haar eigen bed waar ze wekenlang in had geleefd (met alle activiteiten en zichtbare overblijfselen ervan). Maar het is een ongelooflijk interessante vrouw en kunstenaar. Een tijd geleden zag ik een film over haar leven en werk - wow.
    Ze wordt onder andere door de Belgische galerie Xavier Hufkens vertegenwoordigd. Ook zij verdient zeker een eigen JansKweek.
  • Marie-Jo Lafontaine
  • Anne-Mie Van Kerckhoven
> Bronnen:

Labels:

Reacties

Een reactie posten